چگونه است ؟ آیا انسان از نظر قرآن یك موجود زشت و زیباست ، آن هم‏ زشت زشت و زیبای زیبا ؟
آیا انسان یك موجود دو سرشتی است : نیمی از سرشتش نور است و نیمی‏ ظلمت ؟ چگونه است كه قرآن ، هم او را منتها درجه مدح می‏كند و هم منتها درجه مذمت ؟
حقیقت این است كه این مدح و ذم ، از آن نیست كه انسان یك موجود دو سرشتی است : نیمی از سرشتش ستودنی است و نیم دیگر نكوهیدنی ، نظر قرآن‏ به این است كه انسان همه‏ء كمالات را بالقوه دارد و باید آنها را به‏ فعلیت برساند ، و این خود اوست كه باید سازنده و معمار خویشتن باشد .
شرط اصلی وصول انسان به كمالاتی ك ه بالقوه دارد " ایمان " است . از ایمان ، تقوا و عمل صالح و كوشش در راه خدا بر می‏خیزد ، به وسیله‏ء ایمان‏ است كه علم از صورت یك ابزار ناروا در دست نفس اماره خارج می‏شود و به صورت یك ابزار مفید در می‏آید .
پس انسان حقیقی كه خلیفة الله است ، مسجود ملائكه است ، همه چیز برای‏ اوست و بالاخرش دارنده‏ء همه‏ء كمالات انسانی است ، انسان بعلاوه‏ء ایمان‏ است ، نه انسان منهای ایمان . انسان منهای ایمان ، كاستی گرفته و ناقص‏ است . چنین انسانی حریص است ، خونریز است ، بخیل و ممسك است ، كافر است ، از حیوان پست‏تر است .
در قرآن آیاتی آمده است كه روشن می‏كند انسان ممدوح چه انسانی است و انسان مذموم چه انسانی است . از این آیات استنباط می‏شود كه انسان فاقد ایمان وجدا از خدا انسان واقعی نیست . انسان اگر به یگانه حقیقتی كه با ایمان به او ویاد او آرام می‏گیرد بپیوندد ، دارنده‏ء همه‏ء كمالات است و اگر از آن حقیقت - یعنی خدا - جدا بماند ، درختی را ماند كه از ریشه‏ء خویشتن جدا شده است . ما به عنوان نمونه دو آیه را ذكر می‏كنیم

و العصر 0 إن الانسان لفی خسر 0 إلا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و
تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر (1)
سوگند به عصر ، همانا انسان در زیان است ، مگر آنان كه ایمان آورده و شایسته عمل كرده و یكدیگر را به حق و صبر و مقاومت توصیه كرده‏اند .
ولقد ذرأنا لجهنم كثیرا من الجن و الانس ، لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم‏ أعین لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها أولئك كالانعام بل هم أضل (2)
همانا بسیاری از جنیان و آدمیان را برای جهنم آفریده‏ایم ( پایان‏ كارشان جهنم است ) ، زیرا دلها دارند و با آنها فهم نمی‏كنند ، چشمها دارند و با آنها نمی‏بینند ، گوشها دارند و با آنها نمی‏شنوند . اینها مانند چهار پایان بلكه راه گم كرده‏ترند " .
پی نوشتها:

1- سوره‏ عصر
2- اعراف 179

منبع: کتاب مقدمه‏ای بر جهان بینی اسلامی جلد جهارم  (متفكر شهید استاد مرتضی مطهری )

در عین حال ، همین موجود در قرآن مورد بزرگترین نكوهشها و ملامتها قرار گرفته است .
" او بسیار ستمگر و بسیار نادان است " ( 1 (
" او نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است " ( 2 )
" او آنگاه كه خود را مستغنی می‏بیند طغیان می‏كند " ( 3 (
" او عجول و شتابگر است " ( 4)
" او هرگاه به سختی بیفتد و خود را گرفتار ببیند ، ما را در هر حال ) به یك پهلو افتاده و یا نشسته و یا ایستاده ) می‏خواند . همینكه گرفتاری‏ را از او بر طرف كنیم گویی چنین حادثه‏ای پیش نیامده است " (5)
" او تنگ چشم و ممسك است " ( 6)
" او مجادله گرترین مخلوق است " (7)
" او حریص آفریده شده است " (8)
" اگر بدی به او رسد ، جزع كننده است و اگر نعمت به او رسد بخل‏ كننده است " (9)

پی نوشتها:

1- احزاب 72
2- حج 66 و . . .
3- علق 7
4- اسراء  11
5- یونس 12
6- اسراء 100
7- كهف 54
9و 8- معارج 19

منبع: کتاب مقدمه‏ای بر جهان بینی اسلامی جلد جهارم  (متفكر شهید استاد مرتضی مطهری )
 

1- انسان خلیفه‏ء خدا در زمین است .
" روزی كه خواست او را بیافریند ، اراده خویش را به فرشتگان اعلام‏ كرد . آنها گفتند :
آیا موجودی می‏آفرینی كه در زمین تباهی خواهد كرد و خون خواهد ریخت ؟ او گفت : من چیزی می‏دانم كه شما نمی‏دانید " ( (1
" اوست كه شما انسانها را جانشینهای خود در زمین قرار داده تا شما را در مورد سرمایه‏هایی كه داده است در معرض آزمایش قرار دهد " ( 2)
2- ظرفیت علمی انسان بزرگترین ظرفیتهایی است كه یك مخلوق ممكن است‏ داشته باشد .
" تمام اسماء را به آدم آموخت ( او را به همه‏ء حقایق آشنا ساخت ( . آنگاه از فرشتگان ) موجودات ملكوتی ) پرسید : نامهای اینها را بگویید چیست . گفتند : ما جز آنچه تو مستقیما به ما آموخته‏ای نمی‏دانیم ( آنچه‏ را تو مستقیما به ما نیاموخته باشی ما از راه كسب نتوانیم آموخت ( . خدا به آدم گفت : ای آدم ! تو به اینها بیاموز و اینها را آگاهی ده . همینكه آدم فرشتگان را آموزانید و آگاهی داد ، خدا به فرشتگان گفت : نگفتم كه من از نهانهای آسمانها و زمین آگاهم ( می‏دانم چیزی را كه حتما نمی‏دانید ) و هم می‏دانم آنچه را شما اظهار می‏كنید و آنچه را پنهان‏ می‏دارید ؟ " (3)
3- او فطرتی خدا آشنا دارد ، به خدای خویش در عمق وجدان خویش آگاهی‏ دارد . همه‏ء انكارها و تردیدها ، بیماریها و انحرافهایی است از سرشت‏ اصلی انسان .
" هنوز كه فرزندان آدم در پشت پدران خویش بوده ( و هستند و خواهند بود ) خداوند ( با زبان آفرینش ) آنها را بر وجود خودش گواه گرفت و آنها گواهی دادند " ( 4)
" چهره‏ء خود را به سوی دین نگه‏دار ، همان كه سرشت خدایی است و همه‏ء مردم را بر آن سرشته است " (5)
4- در سرشت انسان علاوه بر عناصر مادی كه در جماد و گیاه و حیوان وجود دارد ، عنصری ملكوتی و الهی وجود دارد . انسان تركیبی است از طبیعت و ماورای طبیعت ، از ماده و معنی ، از جسم و جان
" آن كه هر چه را آفرید نیكو آفرید و آفرینش انسان را از گل آغاز كرد ، سپس نسل او را از شیره‏ء كشیده‏ای كه آبی پست است قرارداد ، آنگاه او را بیاراست و از روح خویش در او دمید " (6)
5- فرینش انسان ، آفرینشی حساب شده است ، تصادفی نیست . انسان‏ موجودی انتخاب شده و برگزیده است .
" خداوند آدم را بر گزید و توبه‏اش را پذیرفت و او را هدایت كرد (7)

6- او شخصیتی مستقل و آزاد دارد ، امانتدار خداست ، رسالت و مسؤولیت دارد ، از او خواسته شده است با كار و ابتكار خود زمین را آباد سازد و با انتخاب خود یكی از دو راه سعادت و شقاوت را اختیار كند " همانا امانت خویش را بر آسمان و زمین و كوه‏ها عرضه كردیم ، همه از پذیرش آن امتناع ورزیدند و از قبول آن ترسیدند ، اما انسان بار امانت‏ را به دوش كشید و آن را پذیرفت . همانا او ستمگر و نادان بود " (8)  
" ما انسان را از نطفه‏ای مركب و ممزوج آفریدیم تا او را مورد آزمایش‏ قرار دهیم ، پس او را شنوا و بینا قرار دادیم . همانا راه را به او نمودیم ، او خود یا سپاسگزار است و یا كافر نعمت . یا راه راست را كه نمودیم خواهد رفت و به سعادت خواهد رسید و یا كفران نعمت كرده ، منحرف می‏گردد " (9)
7- او ازیك كرامت ذاتی و شرافت ذاتی بر خوردار است ، خدا او را بر بسیاری از مخلوقات خویش برتری داده است . او آنگاه خویشتن واقعی خود را درك و احساس‏می‏كند كه این كرامت و شرافت را در خود درك كند و خود را برتر از پستیها و دنائتها و اسارتها و شهوترانیها بشمارد .
" همانا ما بنی آدم را كرامت بخشیدیم و آنان را بر صحرا و دریا ) خشك و تر ) مسلط كردیم و بر بسیاری از مخلوقات خویش برتری دادیم (10)
8- او از وجدانی اخلاقی برخوردار است ، به حكم الهامی فطری زشت و زیبا را درك می‏كند
" سوگند به نفس انسان و اعتدال آن ، كه ناپاكیها و پاكیها را به او الهام كرد (11)
9- او جز با یاد خدا با چیز دیگر آرام نمی‏گیرد . خواستهای او بی‏ نهایت است ، به هر چه برسد از آن سیر و دلزده می‏شود مگر آنكه به ذات‏ بی حد و نهایت ( خدا ) بپیوندد .
" هماناتنها بایاد او دلها آرام می‏گیرد " (12)
" ای انسان ! توبه سوی پرورد گار خویش بسیار كوشنده هستی و عاقبت او را دیدار خواهی كرد " (13)
10- نعمتهای زمین برای انسان آفریده شده است .
" همانا اوست كه آنچه در زمین است برای شما آفرید " (14)
" آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است مسخر او قرار داده است پس‏ او حق بهره‏گیری مشروع همه‏ء اینها را دارد " (15)
11- او را برای این آفرید كه تنها خدای خویش را پرستش كند و فرمان‏ او را بپذیرد . پس او وظیفه‏اش اطاعت امر خداست .
" همانا جن و انس را نیافریدیم مگر برای اینكه مرا پرستش كنند (16)
12- او جز در راه پرستش خدای خویش و جزبا یاد او خود را نمی‏یابد ،

و اگر خدای خویش را فراموش كند خود را فراموش می‏كند و نمی‏داند كه‏ كیست و برای چیست و چه باید كند و كجا باید برود .
" همانا از آنان مباشید كه خدا را فراموش كردند و خداوند خودشان را ازیاد خودشان برد " (17)
13- او همینكه از این جهان برود و پرده‏ء تن كه حجاب چهره‏ء جان است‏ دور افكنده شود ، بسی حقایق پوشیده كه امروز بر او نهان است بروی آشكار گردد .
" همانا پرده را كنار زدیم ، اكنون دیده‏ات تیز است " (18)
14- او تنها برای مسائل مادی كار نمی‏كند ، یگانه محرك او حوایج مادی‏ زندگی نیست . او احیانا برای هدفها و آرمانهایی بس علی می‏جنبد و می‏جوشد او ممكن است كه از حركت و تلاش خود جزر رضای آفریننده ، مطلوبی دیگر نداشته باشد .
" ای نفس آرامش یافته ! همانا به سوی پرورد گارت باز گرد با خشنودی‏ متقابل : تو از او و او از تو خشنود " (19) .
" خداوند به مردان و زنان با ایمان باغها و عده كرده است كه در آنها نهرها جاری است ، جاویدان در آنجا خواهند بود و هم مسكنهای پاكیزه ، اما خشنودی خدا از همه‏ء اینها برتر و بالاتر است . آن است رستگاری بزرگ (20)
بنابر آنچه گفته شد از نظر قرآن انسان موجودی است برگزیده از طرف‏ خداوند ، خلیفه و جانشین او در زمین ، نیمه ملكوتی و نیمه مادی ، دارای فطرتی خدا آشنا ، آزاد ، مستقل ، امانتدار خدا و مسؤول خویشتن و جهان ، مسلط بر طبیعت و زمین و آسمان ، ملهم به خیر و شر، و جودش از ضعف و ناتوانی آغاز می‏شود و به سوی قوت و كمال سیر می‏كند و بالا می‏رود اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی‏گیرد ، ظرفیت‏ علمی و عملی‏اش نا محدود است ، از شرافت و كرامتی ذاتی بر خوردار است‏، احیانا انگیزه هایش هیچ گونه رنگ مادی و طبیعی ندارد ، حق بهره گیری‏ مشروع از نعمتهای خدا به او داده شده است ولی در برابر خدای خودش و ظیفه دار است .
پی نوشتها:

1- بقره 30
2- انعام 165

3- بقره  31 - 33
4- اعراف 172
5- روم 43
6- الم سجده  7 - 9
7- طه 121

8- احزاب 72
9- دهر 3
10- اسراء 70

11- شمس  8 و . 9
12- رعد 28
13- انشقاق 6
14- بقرش 29
15- جاثیة 13
16- ذاریات 56

17- حشر 18
18- ق 22
19- فجر 28
20- توبه 72

منبع: کتاب مقدمه‏ای بر جهان بینی اسلامی جلد جهارم

انسان در جهان بینی اسلامی داستانی شگفت دارد . انسان اسلام تنها یك‏ حیوان مستقیم القامه كه ناخنی پهن دارد و با دو پا راه می‏رود و سخن‏ می‏گوید نیست ، این موجود از نظر قرآن ژرف‏تر و مرموزتر از این است كه‏ بتوان آن را با این چند كلمه تعریف كرد .
قرآن انسان را مدحها و ستایشها كرده و هم مذمتها و نكوهشها نموده است‏ عالی‏ترین مدحها و بزرگترین مذمتهای قرآن درباره‏ء انسان است ، او را از آسمان و زمین و از فرشته برتر و در همان حال از دیو و جار پایان پست‏تر شمرده است .
از نظر قرآن انسان موجودی است كه توانایی دارد جهان را مسخر خویش سازد و فرشتگان را به خدمت خویش بگمارد ، و هم می‏تواند به " اسفل سافلین " سقوط كند.
این خود انسان است كه باید در باره‏ خود تصمیم بگیرد و سرنوشت نهایی خویش را تعیین نماید .
بحث خود را از ستایشهای انسان در قرآن تحت عنوان " ارزشهای انسان‏ " آغاز می‏كنیم .

منبع: کتاب انسان در قرآن شهید مطهری